Kiểu ra quyết sách dễ
dàng theo lề thói quan liêu ứng với đẳng cấp kinh tế hạng 4 (nuôi tôm,
bóc vỏ, đem bán)... Nhưng, một nền kinh tế dựa trên sức sáng tạo thì
phải có một quy trình ra quyết sách tương ứng với nó- đó là quy trình từ
dưới lên, quy trình dân chủ với sự tham gia của mọi thành phần xã hội,
có khả năng hoạch định được những quyết sách có chất lượng cao.
Chúng ta xuất phát từ đâu?
Trong hội thảo đi tìm mô hình tăng
trưởng cho Việt Nam do Ủy ban Kinh tế của Quốc hội ngày 23/6/2010, Gs.
Kenichi Ohno phân chia 5 đẳng cấp quốc gia như sau:
- Đẳng cấp hạng 5, thấp nhất: nông
nghiệp tự cung tự cấp, phụ thuộc vào viện trợ. Đây là đẳng cấp của Việt
Nam năm 1986, năm Đổi mới.
- Đẳng cấp hạng 4: sản xuất giản đơn:
Nuôi tôm, bóc vỏ, xuất khẩu. Nhập nguyên liệu dệt, sản xuất vải, may áo,
đem bán. Khai thác tài nguyên, sơ chế, bán cho Trung Quốc... Đẳng cấp
của Việt Nam hiện nay.
- Đẳng cấp hạng 3: có các ngành công
nghiệp phụ trợ, các ngành này được nuôi dưỡng bởi các công ty đầu tư
nước ngoài. Đây là trình độ hiện nay của Thái Lan, Malaysia, một phần
lực lượng kinh tế của Trung Quốc.
- Đẳng cấp hạng 2: Làm chủ công nghệ,
quản lý, sản xuất hàng hóa chất lượng cao. Đây là đẳng cấp của Hàn Quốc,
Đài Loan, và một số thành phố phía Đông của Trung Quốc.
- Đẳng cấp hạng nhất: Sáng tạo (trong đó có cải tiến) trong sản xuất như là kẻ dẫn đầu. Đây là đẳng cấp của Mỹ, Nhật, EU.
 Đường sắt cao tốc Hà Nội. |
Khiếm khuyết của tiến trình hoạch định quyết sách nhìn từ những siêu dự án
Thời gian qua, Việt Nam chứng kiến sự nợ
rộ của những siêu dự án: "quy hoạch Hà Nội", "thành phố ven sông Hồng",
"đường sắt cao tốc"... Những dự án này đều do các nhóm tư vấn nước
ngoài thực hiện.
Những tổ chức tư vấn này đề xuất những
hạng mục đòi hỏi một khả năng tài chính và kỹ thuật mà Việt Nam hiện
chưa làm nổi. Nếu phê duyệt dự án, cách duy nhất để thực hiện là vay ODA
và trao thị phần cho nước mình vay.
Các Nhóm tư vấn nước ngoài này không hề
độc lập mà chỉ là một mắt xích trong "binh pháp ODA" của các nước phát
triển hơn ta. Các nhà khoa học Việt Nam chỉ được biết đến các dự án đó
khi cơ quan chủ trì đem ra "lấy ý kiến" và "xin phê duyệt". Vì thế hầu
như họ phải phản biện trong tình trạng chạy theo đuôi tình thế.
Kết quả tất yếu của cách vận hành chính
sách như trên là, những khoản "béo bở" nhất của đại dự án thì thuộc về
nước ngoài. Người Việt Nam, do ràng buộc của tài chính, kỹ thuật và điều
khoản hợp đồng ODA, chỉ có thể làm thuê bên lề. Trong một "thế trận"
như vậy, cả một khoản đầu tư khổng lồ được tung ra, nhưng không trở
thành động lực vật chất, không trở thành cơ hội cho sự phát triển của
các công ty, viện nghiên cứu của Việt Nam.
Bên cạnh đó, ngay cả ở nhiều quyết sách
do Việt Nam hoàn toàn chủ động thực hiện, chất lượng cũng thấp. Cách đây
chưa lâu, Đề án 112, cải cách hành chính theo hướng xây dựng "chính phủ
điện tử" là một ví dụ.
Qua các siêu dự án trên cho thấy chất
lượng nhiều quyết sách của Việt Nam còn thấp. Nguyên nhân của điều này
là tính bất hợp lý trong cấu trúc của tiến trình hoạch định quyết sách.
- Trong các Bộ Trung ương cũng không có
các cơ quan hoạch định quyết sách chuyên nghiệp, tập hợp những tài năng
thực sự và được đãi ngộ xứng đáng. Các cán bộ ở các Bộ phải kiêm nhiệm
nhiều việc một lúc và không được đãi ngộ để thoát khỏi nỗi lo cơm áo. Họ
gần như bỏ rơi quản lý chiến lược, sa vào quản lý các dự án cụ thể. Khi
họ viết nghiên cứu chiến lược thì hầu như chỉ biết đến Bộ mình mà không
thảo luận với chuyên gia ở các Bộ, Ngành liên quan, không tham khảo ý
kiến các Viện nghiên cứu, các trường đại học.
Mặt khác, khi tư duy quyết sách, không
thể không tham khảo ý kiến các Nhóm xã hội liên quan, đặc biệt là các
Hội nghề nghiệp của xã hội dân sự. Nhưng ở nước ta, các Nhóm xã hội này
đang gặp vấn đề. Hoặc là bị nước ngoài thao túng như Hiệp hội các nhà
sản xuất ô tô (VAMA), hoặc không được cấu trúc một cách hợp lý như Hiệp
hội lương thực (VFA), hoặc còn chưa trưởng thành để có tiếng nói với
chính sách như Hội Nông dân... Và hơn hết, các Hội này, chẳng hạn Hội
nông dân và Hội lương thực, không có cơ chế nào để đối thoại với nhau
mỗi khi xung đột lợi ích. Mạnh được, yếu thua. Ta sống, mày chết.
Bên cạnh đó, khi mỗi "chiến lược" được
viết xong, không có bất kỳ một think tank(s) nào được đặt hàng thẩm
định, phản biện. Đơn giản chỉ vì chúng ta không có một think tank nào để
làm việc đó.
Tái cấu trúc tiến trình ra quyết định
1. Chính phủ cần xây dựng tầng lớp tư
duy chiến lược chuyên nghiệp thông qua hình thức các think tank(s). Ở
Trung Quốc, thời đại của những quân sư phe phẩy quạt mo như Gia Cát
Lượng của Lưu Bị, đã qua từ lâu. Học tập mô hình ra quyết sách của các
nước tiền tiến, Trung Quốc đã xây dựng khoảng hơn 700 think tanks, tức
các cơ sở nghiên cứu chiến lược và chính sách, cả ở cấp chính phủ lẫn
địa phương, nhà nước lẫn dân sự, và cả những cơ sở nửa nhà nước nửa dân
sự.
2. Việt Nam cần tái cấu trúc các Hiệp
hội nghề nghiệp, theo 2 nguyên tắc "Dân chủ" và "Tất cả cùng thắng". Dân
chủ để giải quyết mọi vấn đề thông qua đối thoại và tư duy chiến lược,
để không ai bị loại bỏ tiếng nói vì bất cứ lý do gì. "Tất cả cùng thắng"
để mọi thành phần dân tộc đều có cơ hội tìm kiếm miếng cơm manh áo trên
quê hương mình, không phải theo nguyên tắc "ta sống, mày chết" của chủ
nghĩa tư bản thời hoang dã. Một ví dụ. Việt Nam có hiệp hội các nhà sản
xuất ô tô xe máy, nhưng lại không có Hiệp hội các nhà nhập khẩu ô tô xe
máy. Hậu quả của thế trận này là, trong lĩnh vực ô tô, Việt Nam chỉ tồn
tại một nhóm lợi ích duy nhất, do nước ngoài thao túng, có khả năng tác
động tới bộ phận hoạch định chính sách của Nhà nước, làm cho chính sách
thuế nhập khẩu ô tô bất hợp lý một cách dai dẳng, bóp chết mọi hi vọng
nội địa hóa ngành công nghiệp này, dù các nhà nghiên cứu của cố Thủ
tướng Võ Văn Kiệt đã lên tiếng từ hơn 10 năm nay.
3. Các trường đại học và viện nghiên cứu
cần được loại bỏ cấu trúc tương tự như các cơ quan hành chính hiện nay,
tái cấu trúc theo một "thế trận" mà các chức năng nghiên cứu và đào tạo
có thể được vận hành thông suốt. Đẳng cấp của trường đại học được tính
bằng đẳng cấp của người thầy đại học, và đẳng cấp của viện nghiên cứu
được đo bằng đẳng cấp của nhà nghiên cứu mà nó có. Do đó, xây dựng đại
học "đẳng cấp quốc tế" là xây dựng những người thầy đẳng cấp "quốc tế",
thay đổi số phận của đại học Việt Nam là thay đổi số phận của người thầy
đại học của Việt Nam, tái cấu trúc đại học là tái cấu trúc quá trình
phát triển trí tuệ và các năng lực của người thầy. Đối với các viện
nghiên cứu cũng vậy. Lấy "người thầy" và "nhà nghiên cứu" làm điểm xuất
phát để hoạch định chiến lược, con đường phát triển nền đại học và khoa
học Việt Nam.
Lực lượng này cần trường thành vì đây là
một trong những môi trường tạo tiền đề về tổ chức và tri thức để nuôi
dưỡng và sinh thành những nhà tư duy chiến lược trong các lĩnh vực khác
nhau, không chỉ cho hôm nay mà còn cho các thế hệ kế cận.
 Quyết định mở rộng Hà Nội đặt câu hỏi về quy trình ra quyết sách của VN. |
Khi nào xây dựng lại và tái sắp xếp tất
các các thành tố xã hội nêu trên, thì Việt Nam sẽ có điều kiện tương đối
đầy đủ để xây dựng quyết sách theo quy trình dân chủ như thường thấy ở
các quốc gia hạng nhất, quy trình "từ dưới lên", quy trình có khả năng
kiến thiết những chính sách chất lượng cao.
Quy trình này sẽ làm cho quá trình hoạch
định chính sách thực sự là một cuộc thử thách trí tuệ, khi mà mọi thành
phần xã hội đều được tham gia tiếng nói hoàn toàn khác với sự dễ dàng
ra một quyết sách theo lề thói quan liêu. Khi bắt đầu nghiên cứu chính
sách, việc tham khảo tư vấn nước ngoài, cũng như việc tham vấn ý kiến
của tất cả các Nhóm xã hội, là hết sức cần thiết, nhưng tuyệt đối không
thể để rơi vào tình thế lệ thuộc.
Việt Nam cần có một lực lượng hoạch định
chính sách chuyên nghiệp, với sự tham gia của nhiều thành phần xã hội
khác nhau. Các nhóm lợi ích và các cơ quan tư vấn nước ngoài như World
Bank, Ngân hàng ADB, JICA của Nhật... không được phép tư vấn trực tiếp
cho các Bộ, các cơ quan ra quyết định, mà chỉ được phép làm việc với các
Nhóm nghiên cứu chính sách chuyên trách của Chính phủ. Điều này sẽ giúp
Việt Nam nắm bắt chính xác các vấn đề thực tiễn của đất nước theo quy
trình "từ dưới lên", và tiếp cận một cách chủ động các kinh nghiệm quốc
tế, song không để cho các nhóm tư vấn nước ngoài và các nhóm lợi ích
thao túng chính sách.
Quá trình tranh luận và đối thoại, cùng
tất cả các dạng thức của nó như "đề xuất" và "bác bỏ", "chứng minh" và
"phản bác", "biện hộ" và "phê phán"... cần phải được tiến hành triệt để
trước khi quyết sách được hoàn tất để trình Quốc hội. Chỉ có như thế,
các chính sách lớn khi trình lên Quốc hội mới có thể đến trạng thái
"chuẩn không cần chỉnh" ở khâu phân tích chiến lược. Và từ đây, niềm hi
vọng thúc đẩy Việt Nam tiến hóa từ quốc gia hạng 4 lên những đẳng cấp
cao hơn mới bắt đầu không còn là một ảo vọng.
Tái cấu trúc tiến trình ra quyết định
chính là cơ sở đầu tiên để tái cấu tái cấu trúc hệ hình nền kinh tế. Bởi
vì, mỗi một kiểu xây dựng chính sách ra đời tương tứng với hệ hình kinh
tế của nó. Kiểu ra quyết sách dễ dàng theo lề thói quan liêu ứng với
đẳng cấp kinh tế hạng 5 và hạng 4. Nếu chỉ bằng lòng với việc "nuôi tôm,
bóc vỏ, đem bán" thì cũng không cần lắm đến tính dân chủ của tiến trình
ra quyết định. Nhưng, một nền kinh tế dựa trên sức sáng tạo thì phải có
một quy trình ra quyết định tương ứng với nó. Dùng mô hình ra quyết
định của nền kinh tế đẳng cấp hạng 4 thì không thể xây dựng được những
chính sách có khả năng đi tới nền kinh tế hạng 1.
Công việc "sắp xếp lại giang sơn" này,
nếu không phải là những nhà lãnh đạo đang đứng ở những "đỉnh cao chỉ
huy" (hay là "những cao điểm chiến lược") của đất nước, với đầy đủ quyền
lực trong tay, thì không ai làm được.
0 nhận xét:
Đăng nhận xét